Прыходзька Пятро Фёдаравiч

Цяжка сказаць, калі адбылося першае знаёмства з паэзіяй. Можа, яно прыйшло з лясным рэхам, якое пачуў упершыню, або з першай прачытанай самастойна кнігай. А магчыма, яшчэ тады, калі маленькім хлапчуком ішоў па колкім іржышчы, несучы ў руках гарлач з ядою для роднай цёткі, што жала ў полі жыта і спявала песню:

Павей, павей, вецярочак,

Па той бок - лясочак...

Цётка Аксеня любіла мяне, як роднага сына. Па сутнасці, яна мяне гадавала з першых дзён, як толькі я з’явіўся на свет!.

Маці мая — Марыя Яфімаўна Пруднікава (прозвішча дзеда) памерла, калі мне было ўсяго восем месяцаў, ад тыфусу. Я яе зусім не ведаю, бо не засталося нават фотакарткі. Бацька ў той час быў на грамадзянскай вайне, а калі вярнуўся, маці ўжо не было. Ён паплакаў на яе магіле, паняньчыў мяне, як расказвала потым цётка, і паехаў на сваю радзіму, у другую вёску. Хацеў забраць мяне з сабой, але дзед Яфім Іванавіч ІІруднікаў запярэчыў:

— Унука не дам. Хто яго будзе гадаваць? Мачаха? Не. У яго ёсць яшчэ дзед. Самі выгадуем.

Так я гадаваўся ў дзеда і бабы аж да самых юнацкіх год, пакуль не пераехаў сам да бацькі пасля іх смерці. Разы два дагэтуль бацька спрабаваў мяне ўзяць да сябе, але дзед заўсёды пасылаў Аксеню, каб яна прывяла мяне назад. Дзед не хацеў, каб я жыў у мачахі.

Мачаха Васіліса Парфёнаўна была жорсткая па характару жанчына. Аднойчы, на другі ці на трэці дзень пасля таго, як бацька прывёз мяне да сябе ў Ліпаўку — суседнюю вёску, я сам уцёк у сваю вёску Алышоў да дзеда, ды так, каб ніхто не заўважыў. Было гэта летнім цёплым днём. Пачыналося жніво. Прабегшы некалькі кіламетраў полем і лугамі (па дарозе не адважыўся ісці, бо маглі дагнаць), я спыніўся на ўзлессі і пазнаў знаёмыя мясціны — сасновы лес, шырокія пожні. Сюды я вадзіў на начлег дзедавых коней, калі мне было дзевяць год.

Падыходзячы да свайго Альшова, яшчэ здалёк заўважыў цётку Аксеню. Яна жала жыта на сваёй палосцы і спявала зноў тую ж, знаёмую мне песню. Цётка кінулася насустрач, падбегла і, моцна абдымаючы, пачала цалаваць і плакаць.

— Сіротка мой, бедненькі мой! Ну, пойдзем дахаты. Дзед па табе засумаваў. Мяне ледзь не прагнаў з дому за тое, што я цябе аддала без яго.

Вечарам мы зноў сядзелі за сталом усёй сям’ёй. Дзед Яфім, якога я з першых год называў «татам», паклаўшы на стол свае вялікія, мазольныя рукі, расказваў пра Маскву, пра Маўзалей Леніна, у якім яму давялося пабываць, калі ездзіў аднойчы ў сталіцу па якіхсьці справах ад жыхароў вёскі.

Вёска Альшоў стаіць каля самага Хоцімска, непадалёку ад ціхай Бесядзі. Людзі ў ёй жылі бедна, у маленькіх хатках з саламянымі стрэхамі, што туліліся адна да адной. Зямлі было мала. I многія займаліся сваім промыслам — ткалі рэшаты, рабілі гліняныя міскі, гаршкі, сундукі, каб потым прадаць усё гэта на кірмашы і купіць хлеба.

Жыў у нас вельмі цікавы і таленавіты чалавек, які сам складаў вершы і чытаў на памяць амаль усе казкі Пушкіна. Звалі яго, калі не памыляюся, Мартынам Агеевічам. Не ведаю, як яму ўдалося набыць невялікую адукацыю, але быў ён самы пісьменны чалавек у нашай вёсцы. Кожную зіму ён ездзіў кудысьці ў далёкія гарады, а ўлетку вяртаўся дамоў і памагаў сваім старым бацькам у гаспадарцы.

Добра помню, як летнімі вечарамі сядзелі мы, хлапчукі, на бярвенні каля хаты дзядзькі Мартына, а ён чытаў нам «Казку пра залатога пеўніка» і іншыя казкі, вершы.

Магчыма вось тады, у тыя летнія вечары і адбылося яно, першае знаёмства з паэзіяй, якое прыйшло яшчэ да таго, як я навучыўся чытаць і пісаць. ІІачаў вучыць на памяць вершы Купалы і Коласа, якія раскрывалі шырокі свет, вялі на самастойную дарогу.

Даўно праляцела дзяцінства з кірмашовымі каруселямі, з канаплянай пугай за статкам, з начлежнымі кастрамі,з ціхімі задушэўнымі песнямі цёткі Аксені. Але заўсёды яно будзе ўспамінацца, як самая светлая пара ў жыцці, хоць мне і не давялося зведаць матчынай ласкі, адчуць цяпло яе рук. Не было маці, не стала затым бацькі, які загінуў у час вайны. Але былі добрыя людзі. Была і ёсць вялікая Радзіма, якая ўзрасціла, узгадавала.

Сёння можна пісаць многа вершаў пра тыя раннія гады, і ўсяго не выкажаш, пра ўсё не раскажаш нават у рамане, не толькі ў маленькім аўтабіяграфічным нарысе. Хочацца толькі паўтарыць словы Віктара Шклоўскага, які аднойчы, чытаючы лекцыю для слухачоў Вышэйшых літаратурных курсаў у Маскве, сказаў нам: «Паэт з дзяцінства бачыць на ўвесь свой век».

Сказана вельмі дакладна. У жыцці можа быць шмат уражанняў. Чалавек можа многае перажыць, вынасіць у сэрцы. Але ніколі не забудуцца першыя перажыванні, першыя ўражанні ад таго, што ён убачыў, што раскрылася перад ім упершыню. Пройдуць гады, а тая, далёкая пара дзяцінства і юнацтва, будзе заўсёды кранаць сэрца, адгукацца рэхам у гушчары, прыходзіць рыфмай з гэтым рэхам. Вось і сёння, на сорак пятым годзе жыцця, я зноў успамінаю дзяцінства і юнацтва.

Часта на літаратурных вечарах пытаюць: «Калі вы пачалі пісаць?» Я сам сабе задаю зараз гэтае пытанне, і вельмі цяжка на яго адказаць.

Перагортваю ўсе запісныя кніжкі, сшыткі, дзённікі, якія, на шчасце, захаваліся, і натыкаюся на адзін маленькі вершык. Так, гэта самы першы верш, нязграбны, наіўны, слабенькі яшчэ, але мой. Ён быў напісаны, калі мне было трынаццаць гадоў, калі я перайшоў у шосты клас. Называўся ён «Начлег». Прашу, чытач, прабачэння, але хачу прывесці яго поўнасцю:

Верш я нідзе не друкаваў да сённяшняга дня. Але ён мне дарагі, бо напісаны ў той час, калі адбылося першае знаёмства з паэзіяй.

Чаму я стаў пісаць? На гэтае пытанне адказаць яшчэ цяжэй. Але, як кажуць, усяму ёсць свая прычына. Адзін начытаўся твораў іншых аўтараў і пачаў прабаваць свае сілы ў літаратуры. У другога заўважылі талент і параілі яму пісаць. У трэцяга самі паліліся рыфмы, вырваўшыся з глыбіні душы... Ну, а я проста не ведаю, што сказаць... Я таксама шмат чытаў у дзяцінстве і юнацтве Пушкіна, Купалу, Коласа, Шаўчэнку, затым вельмі палюбіў Маякоўскага, Багрыцкага, завучыў на памяць цэлыя паэмы. Гэта, безумоўна, адыграла сваю ролю. Нашымі першымі настаўнікамі былі і будуць заўсёды вялікія паэты. Але ж пісаць хацелася яшчэ да таго, як пазнаёміўся з іх творамі, яшчэ тады, як упершыню пачуў дзядзьку Мартына. Кожная травінка, кожная кветка вабіла да сябе, прасіла: «Раскажы пра мяне, якая я прыгожая».

Не магу не ўспомніць свайго настаўніка, выкладчыка беларускай літаратуры Царанкова Леаніда Антонавіча. Ён адзін з першых заўважыў маё імкненне да паэзіі і прывіў любоў да яе. I не толькі мне, але і многім маім таварышам, якія вучыліся тады ў Ліпаўскай сярэдняй школе на Хоцімшчыне. Сам Леанід Антонавіч з адукаванай сям’і. Бацька яго быў салістам опернага тэатра ў Мінску, затым некалькі год спяваў у Акадэмічнай дзяржаўнай капэле, якой кіруе Р.Р. Шырма. Леанід Антонавіч добра ведаў літаратуру, мастацтва і вучыў нас глыбока разумець сэнс прачытанага.

У школе ўвесь час працаваў літаратурны гурток, у якім мы абмяркоўвалі творы вядомых пісьменнікаў, а таксама свае. Аднойчы вырашылі напісаць п’есу. Гэту справу даручылі мне. Напісаць арыгінальную п’есу я, безумоўна, не мог, як, магчыма, і зараз не змагу, бо для гэтага трэба і багацейшы вопыт, і талент драматурга. Тады мы ўсе зачытваліся творамі Янкі Маўра. I вось я за некалькі дзён напісаў п’есу па матывах яго «Аповесці будучых дзён». У ёй расказвалася пра хлопчыка, які трапіў з Заходняй Беларусі ў Савецкую краіну і ўбачыў вольнае, шчаслівае жыццё.

П’есу прачыталі члены літгуртка, настаўнікі і вырашылі паставіць на сцэне. У хуткім часе наш спектакль глядзелі калгаснікі Ліпаўскага сельсавета. Мы яго паказалі некалькі разоў, а на сабраныя грошы купілі кнігі для школьнай бібліятэкі.

На гэтым можна было б і закончыць гаворку пра маю «кар’еру» ў драматургіі, калі б не ліст Кузьмы Чорнага з Саюза пісьменнікаў Беларусі, куды я адважыўся паслаць гэту п’есу.

— «Паважаны таварыш Прыходзька! — пісаў ён.— Прачытаў Вашу п’есу. Яна вельмі слабая. У ёй паны гавораць такой мовай, якой, скажам, гавораць местачковыя сяляне. Трэба, каб кожны персанаж у творы меў свае асаблівасці — сацыяльныя і індывідуальныя. Чытайце больш мастацкай літаратуры. Гэта вам дапаможа».

Тады мне хацелася папрасіць у Кузьмы Чорнага прабачэння, што адарваў у яго так многа дарагога часу. Больш я ніколі не пісаў п’ес, зразумеўшы, што не ў гэтым маё прызванне. Але пра тое, з якой чуласцю аднёсся да мяне, хлапчука, вядомы ўсім майстар беларускай прозы, ведаў увесь наш Хоцімскі раён.

Пазней, у час навучання ў Магілёўскім газетным тэхнікуме і працы ў хоцімскай раённай газеце «Калгасная звязда», я пасылаў вершы ў «Чырвоную змену», у абласную газету «Камунар Магілёўшчыны», у Саюз пісьменнікаў на кансультацыю. Некалькі вершаў было надрукавана. На многія атрымаў адказы з кваліфікаваным, уважлівым разборам, які рабілі Міхась Клімковіч, Аркадзь Куляшоў і іншыя паэты. А праз некаторы час мяне выклікалі на курсы-канферэнцыю маладых пісьменнікаў у Мінск, якая праводзілася летам 1939 года. На ўсё жыццё запомніліся сустрэчы з Кандратам Крапівой, Змітраком Бядулем, з паэтамі Пятром Глебкам, маладым тады яшчэ, але ўжо вядомым Піменам Панчанкам і многімі іншымі. Перад намі, маладымі літаратарамі, раскрыўся шырокі свет мастацтва. Мы зразумелі, як многа трэба вучыцца, працаваць, каб дасягнуць якіх-небудзь поспехаў у літаратуры. I як прыемна сёння сустракацца з таварышамі, якія пачыналі разам са мной, прайшлі праз многія выпрабаванні ў жыцці і так шмат змаглі ўжо зрабіць.

Самай памятнай падзеяй у маёй маладосці была сустрэча з паэтам-земляком Аркадзем Аляксандравічам Куляшовым.

Было гэта летам 1938 года, калі я пасля заканчэння тэхнікума працаваў адказным сакратаром раённай газеты. Я ведаў, што Аркадзь Аляксандравіч кожнае лета прыязджае да сваіх бацькоў, якія настаўнічалі ў суседняй вёсцы Елавец. Дарэчы, маці Куляшова Екацярына Фамінічна — вучыла мяне ў пачатковай школе ў Альшове. Тады якраз прыехаў на пабыўку з арміі мой старэйшы брат Прахор. Ён быў добра знаёмы з Аркадзем Куляшовым, вучыўся разам з ім у Мінску.

— Пойдзем да Аркадзя,— прапанаваў ён мне.— Пакажаш яму свае вершы, хай пакрытыкуе, не бойся. Усякая крытыка ідзе на карысць.

Прыйшлі. Аркадзь Аляксандравіч сустрэў нас ветліва і шчыра. Селі пад зялёнымі ліпамі на беразе невялічкай рачулкі, што цякла каля самай хаты ўнізе, пад горкай. Быў ясны сонечны дзень. 3 лугу даносіўся мядовы, густы пах скошанай травы. Было вельмі прыемна дыхаць свежым водарам, размаўляць з чалавекам, які добра разумее і адчувае прыгажосць роднай зямлі.

Мы гаварылі аб звычайных жыццёвых з’явах. Затым я прачытаў вершы, надрукаваныя ў «Камунару Магілёўшчыны» і ў раённай газеце «Калгасная звязда». Праслухаўшы іх, Аркадзь Куляшоў задумаўся. Потым пачаў гаварыць. I гаварыў ён не так аб маіх вершах, як наогул аб паэзіі, аб тым, як ён працуе ўпарта над кожным радком, выношвае, абдумвае кожны верш, раней чым яго напісаць. Ён даваў мне парады, як вобразна выказаць думку ў вершы, напоўніць яго цеплынёй і сардэчнасцю, запытаў, каго я люблю з савецкіх паэтаў, што прачытаў у апошні час. Я сказаў, што мне вельмі падабаецца паэма Багрыцкага «Дума пра Апанаса». Напэўна, і майму земляку падабаўся гэты твор. Я заўважыў, як ярчэй заіскрыліся яго вочы.

— Прыемна, што вы чытаеце такую паэзію. Пабольш чытайце сказаў ён і, падумаўшы, дадаў: — Яшчэ параю вам адно: напішаце верш — не друкуйце адразу. Хай паляжыць некалькі дзён, добра вылежыцца, і потым, калі ў вас не з’явіцца патрэбы перапрацаваць або паправіць яго, нясіце ў рэдакцыю.

Гэту параду я не забываю, але часта дапускаю памылку прымаю за паэзію тое, што напісалася адразу. Паэзія патрабуе ўдумлівай і ўпартай працы над кожным словам, над кожным радком.

Вось што я вынес тады ў сэрцы ад першай сустрэчы з Аркадзем Куляшовым. У другі раз была такая ж шчырая і сардэчная сустрэча пасля вайны, калі я прыехаў з Берліна ў Мінск. Я прывёз с сабой сшытак франтавых вершаў. Куляшову спадабаліся толькі два, астатнія ён вельмі жорстка раскрытыкаваў. I я за гэта буду яму дзякаваць усё жыццё.

Не магу не сказаць яшчэ пра аднаго цудоўнага чалавека і паэта, якому я абавязаны многім у жыцці, пра Максіма Танка.

Ён рэдагаваў два першыя мае зборнікі «Голас сэрца» і «Салдаты міру», якія выйшлі ў хуткім часе пасля вайны, рэкамендаваў мяне ў члены Саюза пісьменнікаў. Перад тым, як падпісваць кнігу ў набор, ён многа працаваў над маім рукапісам разам са мной. Пасадзіць мяне каля сябе і пачынае правіць, скарачаць. Мне шкада кожнага радка, а ён выкідвае цэлыя строфы, нават цэлыя старонкі.

— Не шкадуй, браце,— паглядаў з усмешкай на мяне. — Калі з дзесяці строф можна выбраць адну, такую, каб запомнілася ўсім,— значыць, ты паэт.

I яшчэ казаў:

— Вось ты дабраўся да крыніцы. Але ваду п’еш праз расцятыя пальцы. Трэба поўнай жменькай чэрпаць.

Шмат незабыўных і хвалюючых сустрэч было ў маім жыцці з рознымі людзьмі, асабліва ў час службы ў арміі, якая працягвалася з 1940 па 1953 год. Прайшоўшы шлях радавога салдата, я закончыў у пачатку вайны ваенна-палітычную школу і быў прызначаны палітруком роты, якая прайшла цераз многія баі. Затым працаваў адказным сакратаром дывізійнай газеты, у армейскім і франтавым друку. Многія з маіх байцоў, якія былі ў роце,з таварышаў-камандзіраў, з якімі ішоў франтавымі дарогамі, сталі славутымі героямі. Мяне таксама не пакрыўдзіў вайсковы лёс. Але хочацца гаварыць больш не пра сябе, а пра тое, як жыццё памагло нам стаць людзьмі.

Вайна была самым суровым выпрабаваннем, якое выпала на долю нашаму пакаленню. Адных з нас яна застала ў студэнцкіх аўдыторыях, другіх — за рабочым станком, трэціх — на салдацкім палігоне або на пагранічным пасту. Мы перажывалі горыч няўдач, гублялі многіх сяброў на дарогах адступлення. Але мы жылі, змагаліся, раслі, набіраліся новых сіл, бо ведалі, за што змагаемся.

Ідучы ў салдацкім страі, мы раўняліся на правафланговых — сваіх старэйшых таварышаў, байцоў ленінскай гвардыі — камуністаў. Яны былі заўсёды наперадзе. I кожны з нас, ідучы ў бой, лічыў сябе камуністам, хоць у яго яшчэ не было партыйнага білета.

Пісаць аўтабіяграфію — значыць гаварыць пра многіх сваіх таварышаў, пра сваё пакаленне, якое рана пасталела, прайшло праз агні суровых баёў. 3 самага маленства мы прывыклі да слова «дружба», бо ўзраслі ў адной шматнацыянальнай сям’і братніх народаў. Сярод нас былі рускія, украінцы, яўрэі, латышы, грузіны. I кожны заўсёды і ўсюды адчуваў сябе раўнапраў- ным грамадзянінам вялікай савецкай Радзімы.

Хочацца прывесці два факты, якія пэўным чынам сталі падзеямі маёй літаратурнай біяграфіі.

У армію я быў прызваны са студэнцкай аўдыторыі, з Мінскага інстытута журналістыкі, у які паступіў у 1939 годзе. Здарылася так, што перад пачаткам вайны, далёка ад роднай Беларусі, на Паўночным Каўказе я сустрэўся з беларускім паэтам, якога ўжо ведаў на вершах з кнігі «На сонечных узгорках»,— Рыгорам Няхаем.

Мы разам служылі, чыталі адзін аднаму свае вершы, дзяліліся творчымі задумамі. У часці было многа беларусаў, і мы аднойчы пайшлі да камісара і папрасілі надрукаваць у шматтыражцы літаратурную старонку на беларускай мове.

Камісар згадзіўся. Праз некалькі дзён выйшла першая літаратурная старонка, у якой былі змешчаны новыя вершы Рыгора Няхая, апавяданне маладога пісьменніка, намесніка палітрука В. Мельнікава і мой верш.

А вось другі аналагічны эпізод, які адбыўся пасля заканчэння вайны. Я працаваў ваенным журналістам у рэдакцыі газеты.

Неяк у Патсдаме мы сустрэліся з Я. Казекам і дамовіліся наладзіць у адной з часцей вечар, прысвечаны беларускай літаратуры. На вечары выступалі салдаты, сержанты, афіцэры, чыталі вершы Купалы, Коласа, Куляшова,Танка, свае творы. Так, у цэнтры Еўропы, дзе канчаткова быў дабіты фашысцкі звер, гучала наша беларускае слова, слова народа, які ўнёс вялікі ўклад у перамогу над гітлераўскай Германіяй. Каб правесці такі вечар, трэба было дайсці ад Волгі да Эльбы.

У кожнага пісьменніка свая дарога, якая вяла яго ў жыццё, у літаратуру. Але для ўсіх нас ёсць адзін шлях, вызначаны партыяй, народам,— шлях да камунізма. Гэты шлях не ведаў і не ведае прывалаў, спакою. Ён ведае толькі перадавыя пазіцыі, толькі тыя рубяжы, якія мы займалі ў вялікім паходзе, з якімі мы ідзём на новыя рубяжы, да новых вышынь.

Прызванне кожнага пісьменніка — расказаць пра сваіх сучаснікаў, раскрыць іх думкі, перажыванні, імкненні. I калі ты сам многа бачыў, перажыў,— значыць, табе ёсць што сказаць.

За пятнаццаць год службы ў арміі, на долю якіх выпала жорсткая, суровая вайна, мне давялося пабываць у многіх краях Радзімы і далёка за яе межамі. Былі радасці і нягоды. I заўсёды будзе помніцца баявая, смелая, адважная і сарамлівая маладосць.

Вось чаму праз многа год я вярнуўся да свайго любімага героя — радавога салдата, ротнага запявалы — і напісаў аб ім паэму «Апошні акоп». Яна прысвечана гераічнаму подзвігу савецкага чалавека — воіна, змагара за чалавечае шчасце.

Любіць людзей, жыццё — найвялікшае шчасце для паэта. I трэба да канца жыцця пранесці ў душы гэта святое пачуццё.

18 лістапада 1964 г.