«ДАР КНЯЗЁЎНЫ». ЯК ПАЭМА НАРАДЗІЛАСЯ

“Я любіў горад свайго юнацтва. I ўвесь час, працуючы ў газеце, хацеў напісаць яго гісторыю. Адкуль у мястэчка Хоцімск з’явілася такая назва? Калі яна пачала ўпамінацца ў летапісах? Ніхто на гэта пытанне не мог адказаць з маіх землякоў-журналістаў, работнікаў раённых культурных устаноў. Яны ведалі, як і я сам, толькі адно: Хоцімск упамінаецца ў летапісах сярэдзіны 15-га стагоддзя як адно з многіх старажытных паселішчаў з часоў Вялікага княства Літоўскага. Кожнае з іх мае сваю гісторыю. А якую менавіта мае Хоцімск, чаму ў яго такая назва? Для мяне, ды і для многіх маіх землякоў, было гэта загадкай. Можа, яшчэ і таму, што ніхто з нас не займаўся тады навукова-даследчай працай, не звярталі на гэта ўвагі, як і ў іншых мясцовасцях іншыя людзі.

Прайшло шмат гадоў. I вось аднойчы, дзесьці на пачатку 1980 года, дачка народнага паэта Беларусі, майго вялікага земляка Аркадзя Куляшова – Валянціна Аркадзьеўна сказала мне пасля смерці бацькі, што ён хацеў напісаць паэму пра гісторыю Хоцімска, час яго ўзнікнення і што яму былі вядомыя некаторыя гістарычныя матэрыялы на гэту тэму. Я пацікавіўся, што гэта за матэрыялы, і яна параіла мне звярнуцца ў кніжны архіў нашай Беларускай Нацыянальнай бібліятэкі.

Я прыйшоў туды. Мяне шчыра і ветліва сустрэлі ў аддзеле, дзе працавала старэйшая даследчыца Ніна Барысаўна Ватацы, і паказалі мне той матэрыял, якім цікавіўся і Аркадзь Аляксандравіч Куляшоў. На вялікі жаль, ён не паспеў здзейсніць сваю задуму — напісаць паэму пра Хоцімск, з якім быў звязаны і яго жыццёвы лёс, дзе ён жыў і працаваў некалькі гадоў. Вось я і вырашыў узяцца за тое, чаго не паспеў зрабіць мой славуты зямляк. Праўда, да яго майстэрства мне яшчэ «гнацца і гнацца», як сказаў аднойчы Максім Танк, але раўняцца на цудоўных майстроў слова заўсёды трэба.

I вось перада мной на стале ляжыць тая кніжачка, якая і была ў руках майго земляка-паэта. Гэта — «Віленскі каляндар» за 1910 год, які адным только экзэмплярам захоўваўся ў нашай Нацыянальнай бібліятэцы, Мне пад распіску далі яго дамоў на некалькі дзён.

Чытаю і перачытваю ў кніжцы на добрай беларускай мове цікавую быліну пад назвай «Божая кара». Пад ёй стаіць подпіс Е.Радзіміч. Зусім невядомы мне аўтар. Але можна было здагадацца (так было і на самай справе), што гэта псеўданім некага з тых, хто пісаў навелы, нарысы, апрацоўваў народныя паданні пра гісторыю сваёй радзімы.

Навела «Божая кара» — апрацоўка аднаго са шматлікіх існуючых паданняў пра ўзнікненне на нашай старажытнай зямлі мноства розных вёсак, гарадоў, паселішчаў. У дадзеным выпадку гаворка ідзе пра тое, адкуль пайшла назва мястэчка Хоцімск — ад імя канкрэтнага чалавека.

У пошуках матэрыялу дапамагаў мне і мой зямляк з в. Трасціно Міхаіл Ласоўскі, за што я яму шчыра ўдзячны.

Змест і форма напісання навелы захапілі мяне ўсяго, як кажуць, «да мозгу касцей». Чым больш я ўнікаў у кожнае слова, напісанае Е. Радзімічам, тым яскравей бачыліся перада мной родныя мясціны, людзі якія жылі на іх яшчэ ў далёкія часы і рабілі дзівосы на сваёй зямлі.

Перад вачыма адразу з прачытанага падання ўзнік яркі, надзвычай прыгожы вобраз — у апісанні аўтара маладой князёўны па імені Хоці, Хацім’я. Аўтар падання сцвярджае, што яна была адзінай дачкой у гомельскага князя Радзькі, маёнтак якога знаходзіўся па-над Сожам. Пра яе, як незвычайную прыгажуню, ведалі ўсе навакольныя князі і княжычы той зямлі, якая на ўсходзе Беларусі, на якой жылі тады славяне-радзімічы. Калі князёўна падрасла і была ўжо на выданні, да князя Радзькі пачалі ўсё часцей наведвацца княжычы з суседніх зямель і прапаноўваць ёй сваю руку. Доўга яна не згаджалася на шлюб ні з водным з маладых княжычаў. Але малады і прыгожы княжыч Лада, які не раз прыязджаў ужо ў госці да князя Радзькі, завалодаў сэрцам яго дачкі-прыгажуні. I далей склаўся лёс так, што яна стала яго жонкай, ён перавёз яе з Сожа ў вярхоўе сваёй роднай Бесядзі і тут пабудаваў маёнтак, назваўшы яго імем сваёй любімай жонкі — маладой княгіні Хоці, Хацім’і. Адсюль і пайшла назва княжыцкага маёнтка,затым мястэчка — Хоцімск.

Здаецца, вельмі просты, незамыславаты сюжэт. Але ў паданні шмат такіх карцін прыроды, такіх фактаў і падзей у жыцці, якія проста самі просяцца на паперу, каб надаць ім яшчэ больш яскравых фарбаў у мастацкім апісанні, у паказе тых вобразаў, якія кранаюць душу, прыводзяць у захапленне паводзінамі людзей, іх звычкамі і манерамі, вядомымі з даўніх часоў існавання нашай роднай Беларусі.

У навеле Е.Радзіміча ёсць адна цікавая дэталь - маладая прыгажуня, князёўна Хоці была незвычайна таленавітай спявачкай, шмат ведала народных песен і спявала іх у карагодзе сваіх сябровак — простых сялянак, з якімі вельмі моцна сябравала. На новым месцы жыхарства, як жонка князя Лады, Хацім'я стала сапраўднай гаспадыняй, моцна падружылася з новымі землякамі і зямлячкамі. Яе палюбіў народ за шчырасць, сардэчнасць і талент цудоўнай спявачкі. Несучы людзям плён сваёй працы і песні, якія палюбіла з маленства, запомніла ад роднай маці, якая пачала са згоды мужа займацца практычнай дзейнасцю, Па яс задумцы ў той мясцовасці, дзе былі раней адзін млынок,ганчарня ды царквушка, яна пабудавала новы праваслаўны храм, а ў ім стварыла цудоўны царкоўны хор. Хіба ж гэта не тэма для мастацкага твора?

Вось такое паданне, якое было апрацавана і надрукавана ў «Віленскім календары» за 1910 год, і стала матэрыялам для напісання мною новай паэмы. Па сутнасці ўпершыню ў сваёй творчасці ўзяўся я за гістарычную тэму. Сам змест і фабула, закладзеныя ў паданні, надалі мне не толькі натхненне, але і ўпэўненасць у тым, што можа атрымацца цікавы твор. Да таго ж падсвядома дзесьці ў сваёй душы я адчуваў грамадзянскі абавязак — зрабіць тое, чаго не паспеў здзейсніць у сваіх творчых задумках мой дарагі зямляк Аркадзь Куляшоў.

Так вось нарадзілася паэма «Дар князёўны». Гэта арыгінальны твор, які мае непасрэдныя адносіны да гісторыі заснавання майго роднага Хоцімска. У творы захаваны імёны, прозвішчы герояў, якія падаюцца ў навеле «Божая кара», апісанне той мясцовасці, на якой разгортваліся падзеі. Ва ўсім я прытрымліваўся думак і занатовак летапісца. Але ў апісанні канкрэтных жыццёвых падзей, адносін, якія складваліся паміж людзьмі, пераносячыся з нашых дзён у тыя далёкія часы, я, безумоўна, не абышоўся без мастацкага вымыслу, свайго вобразнага асэнсавання і сваёй інтэрпрэтацыі. Але я не мог не захаваць таго замілавання прыгажосцю роднай прыроды, зямлі, на якой жылі нашы продкі, якая дасталася нам у спадчыну. Усё гэта наша, хоць далёкая, але блізкая сэрцу гісторыя.

Праца над гэтым: творам працягвалася некалькі гадоў. Але назва яго выкрышталізавалася з першых напісаных радкоў – «Дар князёўны»”.